آشنایی روشنفکران ایرانی با غرب در ایران سده نوزدهم آن‌ها را ترغیب به تشکیل نهادهای غیردولتی در ایران نمود؛ خواسته‌ای که با تحقق مشروطیت و تدوین قانون اساسی اگر چه به رسمیت شناخته شد، اما هیچ گاه در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب امکان تحقق نیافت؛ چرا که لازمه آن تحقق جامعه مدنی بود.

پیروزی انقلاب اسلامی اگر چه این نوید را داد اما این امکان نیز بسیار زود از میان رفت و مشارکت توده‌ای در جامعه غالب شد. طرح جامعه مدتی در ایران معاصر از سوی آقای خاتمی، به عنوان رئیس جمهور، پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری خرداد ماه سال ۱۳۷۶ بیانگر سر آغاز دوران جدیدی در تاریخ انقلاب بود؛ مقطعی که مشخصه اصلی آن جایگزینی مشارکت مبتنی بر مهندسی اجتماعی به جای مشارکت توده‌ای به منظور تثبیت انقلاب و رهایی از فرآیند ترمیدور بود.

ابزار لازم برای نیل بدین منظور شکل گیری و فعالیت نهادهای مدنی از قبیل احزاب، انجمن‌ها و اتحادیه‌ها بود. اما در این بین موانعی بر سر راه فعالیت این نهادها وجود داشت که از جمله مهم‌ترین آن‌ها ماهیت دولت رانتی و خصلت اقتدارگرایی آن می‌باشد. لذا، با توجه به تجربیات تاریخی، از آنجا که این نهادها هم ابزار و هم غایت جامعه مدنی را تشکیل می‌دهند آسیب شناسی به موقع و اتخاذ راهکارهای مناسب جهت مقابله با چالش‌ها حیاتی‌ترین موضوع برای نهادهای مدنی و رهبران آن‌ها در مقطع کنونی حیات سیاسی ایران می‌باشد. .

موضوع اصلی کتاب حاضر شناسایی چالش‌ها و راهکارهای شکل گیری جامعه مدنی در ایران است که مبتنی بر چهار فصل به شرح زیر است:

در فصل اول به مفاهیم اساسی هم چون دولت، دولت مدرن، رانت، دولت رانتیر، رانتریسم، اقتدارگرایی، شهروند، حقوق شهروندی، حقوق مدنی، حقوق سیاسی، حقوق اجتماعی و جامعه مدنی پرداخته شده است.

در فصل دوم جامعه مدنی مورد بررسی قرار گرفته و در آن مباحثی همچون تعریف جامعه مدنی، تاریخچه جامعه مدنی در غرب، تاریخچه جامعه مدنی در ایران دوره پیش از مشروطه، دوران مشروطه، دوران پهلوی، دوران جمهوری اسلامی)، اصول و ویژگی‌های جامعه مدنی، مؤلفه‌های جامعه مدنی، ابزارهای جامعه مدنی، دولت و جامعه مدنی و تفاوت‌های دولت با جامعه مدنی مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل سوم به دولت رانتیر و جامعه مدنی در ایران چالش‌ها و راهکارهای آن پرداخته و در آن مباحثی چون رانت و انواع آن، دولت رانتير، نقش دولت رانتیر در ماهیت طبقات اجتماعی در ایران، رانتیریسم و نقش آن بر ماهیت طبقه متوسط، رابطه دولت رانتیر و جامعه مدنی در ایران، چالش‌های فراروی جامعه مدنی در ایران در حوزه حاکمیت، مردم و نظام بین‌الملل و راهکارهای مرتبط با آن مورد بررسی قرار گرفته .

فصل چهارم حقوق شهروندی در ایران و چالش‌ها و راهکارهای آن را توضیح می‌دهد و در آن مفهوم حقوق شهروندی، تاریخچه حقوق شهروندی در غرب و مدل‌های آن، تاریخچه حقوق شهروندی در ایران، مؤلفه‌های شهروندی، حقوق شهروندی و جامعه مدنی، چالش‌های فراروی حقوق شهروندی در ایران، چالش‌های فراروی حقوق شهروندی در سطح دولت، چالش‌های فراروی اجرای مفاد حقوق شهروندی در سطح مردم و راهکارهای مربوط به آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ارجاع: مسعود نیا، حسین، محمدی‌فر، نجات (1397) دولت و جامعه مدنی در ایران (چالش‌ها و راهکارها)، ناشر: موسسه انتشاراتی کتاب دانشجو.