در سال‌های اخیر، شاهد افزایش چشمگیر در تعداد درگیری‌های خشونت‌آمیز در نقاط مختلف جهان و از جمله خاورمیانه بوده‌ایم. در نتیجه، صدها هزار نفر جان خود را ازدست‌داده‌اند و تعداد بسیار بیشتری ناچار به ترک خانه‌هایشان شده‌اند. واقعیت آن است که راه‌حل دائم صرف  واکنش نشان‌دادن به این درگیری‌ها پس از وقوع نیست؛ بلکه باید تمرکز اصلی از صرف واکنش سریع به خشونت به‌سوی پیشگیری بلندمدت از آن تغییر پیدا کند.

نهاد "همکاری جهانی برای پیشگیری از درگیری مسلحانه" که متشکل از شبکه‌ای جهانی از سازمان‌های جامعه مدنی اداره می‌شود، به طور فعال در زمینه پیشگیری از درگیری‌های خشونت‌آمیز و ساختن جوامعی صلح‌آمیز فعالیت می‌کند و به تغییری اساسی در نحوه برخورد با خشونت و درگیری‌های مسلحانه باور دارد: گذار از اقدامات واکنشی به اقدامات پیشگیرانه با محوریت سازمان‌های جامعه مدنی.

چرا جامعه مدنی باید در حل تعارضات فعال باشد؟
در جنگ‌های امروزی، متأسفانه مردم عادی قربانی اصلی‌اند؛ بنابراین خود مردم بیشترین انگیزه را برای حل مسالمت‌آمیز درگیری دارند و نمی‌خواهند صرفاً قربانی سیاست‌ها قلمداد شوند. به نظر می‌رسد به‌ویژه در جهان سیاست‌زده امروزی، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی به‌تنهایی قادر به حل ریشه‌ای تعارضات نیستند و نیاز به مشارکت فعال مردمی بیش از گذشته احساس می‌شود. صلح پایدار فقط از طریق زور و اجبار حاصل نمی‌شود؛ بلکه گفت‌وگو، درک متقابل و فرایند اعتمادسازی در تحقق آن ضروری است. جامعه مدنی می‌تواند پل ارتباطی بین طرفین درگیر باشد.

هشت نقش کلیدی جامعه مدنی در ایجاد صلح:
1️⃣مقاومت سازنده : جامعه مدنی می‌تواند با استفاده از اعتراض‌های مسالمت‌آمیز، مبارزه حقوقی و آگاهی‌بخشی، ساختارهای ظالمانه موجود را تحت پرسش قرار دهد.
2️⃣تغییر نگرش‌ها : با برقراری ارتباط مستقیم بین دو سوی درگیری، تصویر ذهنی منفی از "دیگری" را به چالش کشیده و زمینه را برای درک شرایط متقابل فراهم گرداند.
3️⃣تدوین چشم‌انداز آینده بهتر : از طریق شناسایی مشکلات نادیده‌گرفته شده و شکاف‌های سیاستی موجود و همچنین تحلیل مسائل و ارائه راهکارها، به شکل‌دهی سیاست صلح یاری رساند.
4️⃣بسیج افکار عمومی برای صلح : با نشان دادن اینکه افکار عمومی رویکردهای نظامی را رد می‌کند و از جایگزین‌ها حمایت می‌کند، ادعاهای طرف‌های درگیر در مورد نمایندگی مردم را به چالش بکشند. پروژه‌های هنری، رسانه‌ها و سایر روش‌های خلاقانه در جلب حمایت عمومی می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود.
5️⃣نقش فعال در کاهش خشونت و ایجاد ثبات : باید این حس را در میان جوامع متأثر از خشونت ایجاد کرد که آن‌ها صرفاً قربانی نیستند.نهادهای محلی می‌توانند نقشی مهمی در پیشگیری از درگیری‌ها، هشدار زودهنگام، نظارت غیرنظامی و ممانعت از خشونت ایفا نمایند.
6️⃣میانجی‌گری در روند صلح : جامعه مدنی، از طریق گفت‌وگوهای غیررسمی و ایجاد ارتباط میان طرف‌های درگیر، می‌تواند فضای لازم برای مذاکرات رسمی را فراهم کند. تجربه نشان داده در درگیری‌های دولتی، اعتماد مردم به نهادهای مدنی بیشتر از نهادهای سیاسی است.
7️⃣ساختن صلح عمل‌گرایانه در سطح محلی : حتی در نبود روند صلح ملی، جوامع محلی می‌توانند با گفت‌وگو و توافقات مردمی، نوعی از "جزایر صلح" در میانه ایجاد کنند و حس همبستگی اجتماعی را در جامعه تقویت کنند.
8️⃣بازسازی، آشتی و ایجاد روابط صلح‌آمیز و عادلانه : فرهنگ‌سازی، مستندسازی، آموزش صلح، درمان روانی و تلاش برای بهبود ساختارهای اجتماعی، از دیگر زمینه‌هایی است که جامعه مدنی در آن نقش‌آفرین است و می‌تواند فعالانه پس از شرایط جنگی آن را دنبال نماید.

به‌سوی مشارکت برای صلح
مسئولیت اصلی پیشگیری از درگیری هم بر عهده دولت‌های ملی و هم بر عهده سایر بازیگران سطوح مختلف است. در نتیجه مشارکت جامعه مدنی در صلح‌سازی یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت به شمار می‌رود. دستیابی به صلح پایدار نیازمند همکاری چندلایه و متوازن از بالابه‌پایین (دولت‌ها)، پایین‌به‌بالا (جوامع محلی) و میان‌سویی (سازمان‌های میانجی) است. جامعه مدنی، اگر به‌درستی حمایت شود، می‌تواند یکی از قدرتمندترین عوامل تغییر در مسیر صلح باشد. این امر تنها زمانی پایدار خواهد بود که آگاهی گسترده‌ای در میان مردم جهان وجود داشته باشد که امنیت مشترک را نمی‌توان از طریق زور به دست آورد، بلکه بهترین راه برای دستیابی به صلح پایدار، از طریق تلاش‌های جمعی برای رفع نیازهای اساسی بشر و تقویت سیستم‌های مدیریت مسالمت‌آمیز اختلافات است. باوجود این نقش‌ها، جامعه مدنی با موانعی مانند کمبود منابع، نابرابری قدرت، مشروعیت سیاسی و دخالت‌های دولتی مواجه است. ایجاد شراکت‌های استراتژیک میان نهادهای مردمی، دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی می‌تواند راهی مؤثر برای غلبه بر این چالش‌ها باشد.