در ایران، حوادث و بلایای طبیعی بیش از سایر ملل دنیا موجب تأخیر در روند توسعه بوده است اما در ادبیات اجتماعی و نظریه پردازی تحولات اجتماعی کشور، توجه بسیار کمی به آن‌ها شده و جایگاه حاشیه‌ای داشته‌اند. ادبیات نظری موجود در این حوزه اساساً متأثر از رویکردهای علوم پزشکی، مهندسی و مورفولوژی بوده است. یکی از عوامل مهم قابل بررسی در این زمینه، مطالعه نقش و جایگاه مردم است. این مقاله که مبتنی بر یافته‌های طرحی پژوهشی است، بر نقش مشارکت مردم در امداد و عوامل مؤثر بر آن تأکید شده است.

مشارکت مردمی در امداد حوادث غیرمترقبه کشور از جمله ضرورت‌ها و نیازهای ملی است. بر اساس آخرین گزارش‌های مکتوب جهانی حوادث، ایران در رأس آسیب دیده‌ترین و آسیب پذیر ترین کشورها قرار دارد. ایران در سطح بین‌المللی جزو کشورهایی است که بین ۵ تا ۹/۹ درصد جمعیت آن در طول سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۱ در اثر حوادث کشته شده یا آسیب دیده‌اند. کشورهای اتیوپی، کنیا، زامبیا، کوبا، تاجیکستان، هنگ‌کنگ، چین، مغولستان، استرالیا و چند کشور دیگر نیز البته با درصدی به‌مراتب پایین‌تر در این دسته قرار می‌گیرند؛ اما بر حسب آخرین دسته بندی‌های مجامع بین‌المللی بعد از حادثه بم (غیر مکتوب)، ایران چهارمین کشور حادثه خیز و آسیب پذیر دنیا است. پیشتازی ایران در حوزه آسیب پذیری و خسارت، عمدتاً متأثر از وقوع پر تکرار حوادث زلزله، سیل، خشکسالی و آتش سوزی بوده است آمارهای ستاد حوادث غیرمترقبه کشور و تحقيقات موجود حاکی از خسارات زیاد و متحیر کننده این حوادث در کشور اند؛ بنابراین ضروری است که به این مسائل در سطوح کلان (دولت) و خرد (خانواده‌ها) توجه بیشتری شود

یکی از مهم‌ترین اشکال توجه به حوادث در سطح خرد، میزان مشارکت مردم در امداد حوادث است که در این زمینه مطالعات اندکی حتی در سطح جهان وجود دارد. این مقاله نیز به بررسی عوامل مؤثر بر این موضوع پرداخته است با عنایت به یافته‌های مطالعه، مدل نهایی تحلیل، تقریباً مدل تحلیل فرضی را مبنی بر تأثیر باورهای خرده فرهنگی و ویژگی‌های شخصیتی بر مشارکت امدادی تأیید می‌کنند. افزایش متغیرهای زمینه‌ای و شناسایی متعدد به مدل یافته‌های تحقیق، بر پیچیدگی روابط میان متغیرها افزوده است؛ اما در تحلیل نهایی می‌توان به نقش اساسی متغیرهای سطح دانش و آگاهی در مورد حوادث تهدید کننده شهر، منفعت گرایی در عمل مشارکتی، تجربه کمک در حوادث پیشین، همدلی اجتماعی، احساس بی‌قدرتی در برابر دیگران و حوادث بر میزان مشارکت امدادی افراد اشاره کرد.

به عبارت دیگر، می‌توان گفت میزان مشارکت امدادی پاسخگویان تابعی از این عوامل بوده است 1-سطح دانش و آگاهی آنان در مورد حوادث و توصیه‌های ایمنی ارائه شده از سوی نهادها و سازمان‌های رسمی متولی امر حوادث در کشور؛2 احساس وجود پیامدهای مثبت و مفيد مترتب بر عمل مشارکت در حوادث گذشته؛3-تجربه مشارکت و کمک مستقیم در حوادث گذشته؛ 4- میزان همدلی و مسئولیت پذیری جمعی فرد در جامعه؛ و 5- سطح احساس بی‌قدرتی و ناتواني در برابر نظم حاكم بر فعاليت عالم به‌ویژه از حيث ايجاد حوادث و جايگاه انسان در برابر آن. علاوه بر متغیرها و صفات بالا كه بخش مهمي از آن‌ها در فرايند اجتماعي شدن و آموزش هنجار و باورهاي فرهنگي براي افراد حاصل می‌شود، متغیرهای وضعيتي و شرايط اجتماعي نيز ميزاني از تغییرات مشاركت مردمی در امداد حوادث را تبیین می‌کنند كه در اين مقاله نه به‌طور خاص و جزئی بلکه به‌طور كلي، فرض وجود تأثیر آن‌ها بر متغیر تابع تائید شده است.

کلیدواژه: حوادث در ایران؛ بحران طبیعی؛ مشارکت امدادی

ارجاع: جدی، مجید، کسرائی، عباس (1394) بررسی راهکارهای افزایش مشارکت مردم در فعالیت‌های امداد و نجات جمعیت هلال احمر در بحران‌های طبیعی، مدیریت بحران و وضعیت‌های اضطراری، (24) 7،65-39.